Ditos e frases feitas - e outros apuntamentos

Ditos e frases feitas

Ir ao conto

Falar do asunto que realmente importa

Caer de chope

Caer tendido de maneira brusca, de golpe. P.ex. Bateu e caeu de chope

Quitar(lle) lobos (a algo)

Non exaxerar (sobre algo)

Chóvelle, choverlle a alguén

Persoa que fai cousas sen sentido

Andar (ou estar) na inopia

Andar a velas vir
Estar totalmente despistado e torpe nalgo que se está a facer, ou non comprender aquilo do que se está a falar.
En realidade «inopia» en latín significa pobreza, polo que estar na inopia é estar a dúas velas, non ter que comer e por extensión non ter coñecemento algún de nada.

Saberlle a un/ha á teta

Resultarlle a un/ha algo moi saboroso, delicioso.

Tamén cho digo!

Xa che digo!

Árdelle o eixo

Aplícase cando alguén leva unha carga excesiva, por similitude coa roda dun carro sobrecargado que se quenta co rozamento co eixo (zona de Bande-Ourense)

Nunca choveu que non escampase

Co tempo... todos os males teñen remedio, ...todo o malo acaba pasando

De tal pano, tal saia

O carácter e os costumes xustifícanse en cuestións hereditarias.

Chorar ás cuncas, Chorar aos sete chorares

Chorar sen consolo.

Ás carreiras

Con moita presa, a correr.

Estar de bo ano

Estar/ser de bo ver.

Dar a roncha

Dar a tabarra.

Cada moucho no seu souto

Cada quen ao seu.

Saír dun souto para caír (meterse) noutro

(castelán: ir de guatemala a guatepeor)

A máis non dar

A toda presa, a correr, ás carreiras, a todo canto lle daba

Orneadas de burro non chegan ao ceo

Desacredita o que se está a escoitar.

Acabou/morreu o conto

Dar por rematada unha polémica, non se fale máis

Falar do xato e esquecer o trato

Saírse do tema, falar das nubes, falar dos biosbardos

Andar aos biosbardos ou estar nos biosbardos

Estar completamente distraído, estar nas nubes, fóra da realidade.

Non sexa o demo

Por si acaso, po lo que poida pasar.

Andar con tino

Ter precaución.

Tras do que non corro non canso

Non che me importa nada.

Quen ten cu ten medo!

Quen as fai ten medo, está intranquilo.

O aforro do pirixel

(castelán: El chocolate del loro)

Estar coma un rei nunha cesta

Estar moi ben, cómodo.

Andar a paso de boi

Andar paseniño, con lentitude.

Vai nun correndiño!

Vai enseguida.

Aínda non lle caeu a casca do cu

Ser inmaduro, infantil.

De tales pais, tales fillos

O carácter e os costumes xustifícanse por cuestións herditarias.

Pola boca pequena

Por detrás, as agochadas

Vaillo contar a túa avoa

Non crer nada do que se está a dicir.

Estar feito un abril

Estar lucido, fermoso, galán.

Bótalle terra!

Esquécete diso!

Non dar palabra

Calar, gardar silencio, non replicar. (castelan: No decir ni pio)

Quentar a carracha

Facer moito calor.

Mollar a palleta

Beber alcohol.

Custar ferro e fariña

Resultar moi difícil.

O meu can pillou unha mosca!

Acertar de casualidade.

Pór/poñer pingando

Falar mal de alguén.

Facer a rosca

Gabar a alguén para obter algo.

Andar en bocas do mundo

Ser obxecto de faladurías. Andar en boca de todo el mundo.

Non dar puntada sen fío

Obrar con intención, dun xeito calculado.

Con cara de ferreiro

Enfadado.

Confundir o allo co bugallo

Mesturar conceptos parecidos e así obter conclusións erradas.

Andar con díxome díxomes, Andar con disque disques

Murmurar.

Andar ás agarradas

Pelexarse.

Andar como a gaita na festa

Estar moi enfadado ou furioso.

Andar coa area no zoco

Estar escamado, sobre aviso ou receloso de algo.

Nun chiscar de ollos

Enseguida. Nun abrir e pechar de ollos.

É (es) o demo

É (es) demasiado perverso, traveso ou hábil.

Outra vaca no millo, Outra vaca vai no millo, Outra vaca entre o (no medio do) millo

Indica que unha persoa parecese a outras nalgún defecto, ou que se repite algunha acción negativa que xa fixo outro con anterioridade.

Coma quen oe chover

Sen facer caso.

Quedar en auga de fregar

Acabar todo en nada.

Outro que tal baila

Alguén que se parece a outra ou otras persoas nun vicio ou nunha cualidade pouco axeitada.

Botar fume

Estar moi anoxado ou furioso.

Ir (vou, vas) a fume de carozo

Is ás presas, a todo correr

Cortar o bacallau

Mandar, dispor.

Dar xenio

Da gusto (oír falar a alguén, ver a alguén moi fermoso, p.ex.).

Boa fora!

Xa podía ser!

Agora si que foi!

Agora si que a fixeches boa! (p.ex.) Expresión de sorpresa e desgusto, de algo que polo xeral xa non ten remedio.

Ter o porco polo rabo

Ter a tixola polo mango.

Éche o que hai

Expresión de resignación, de conformismo.
Relacionado: Non che hai outra

Pedir o demo e a aña

Pedir imposibles (castelán: Pedirle peras al olmo)

Non che hai outra

Expresión de resignación. Algo así como «Non queda más remedio».
Relacionado: Eche o que hai

Non sei que che/lle faga!

Expresión de impotencia ante un mal comportamento. Non sei que facer contigo (con el)! ou Non sei que facerche/lle!

Aí non me coma o demo!

Expresión de gran sorpresa. Polo xeral amosa sorpresa e mais desgusto. Pronúnciase toda moi seguida como se fose unha única palabra, co «a» de «coma» case omitida e énfase no «e» de «demo»: algo así Ainonmecom’odémo!
Relacionado: Aí non me falte deus!

Era boa, se coase

Dise cando alguén nos tenta facer crer unha mentira ou algo incrible.

Andar de cacho para cribo/cabazo

Andar dun lado para outro

Andar á/de xaneira

Estar os gatos en celo.
Tamén se lle chama «A xaneira» a lúa de xaneiro, e tamén ás cántigas populares que se cantan na véspera do aninovo.
Pode indicar así mesmo, tempo de festa, tempo no que "se anda á xaneira"

Foderasme cando teñas tempo

Xa me foderas cando teñas tempo.
O que a di considérase hábil ou listo abondo como para que ninguén o engane.

Malo deus que te fixo

Expresa rabia contra alguén que fixo algo mal, algunha trasnada. Adoita usarse con ironía.

Non valer un patacón

Non ter, algo ou alguén, ningún valor, ou ser de moi mala calidade.

Poñer o carro diante dos bois

Botar o carro diante dos bois

Facer as soltas antes de ter as cabras

Facer as cousas ao revés, con precipitación ou seguindo unha orde diferente á debida

Levado/a dos demos

Ser ou estar moi rabiado.

Teima dos demos que...

Expresión coa que se expresa a teimosía dunha persoa nun desexo ou actitude.

Sabe que adoece!

Sabe moi ben!

Vai o demo co/coa ...!

Vai a merda co/coa ...!

Encher o ollo

Cando un gusta doutra persoa, ou cousa, e se lle nota.
-María é unha moza ben feitiña.
-Éncheche o ollo eh?

Entrar polo ollo

Gustarlle unha cousa ou unha persoa a alguén. «Non te deixes aconsellar, escolle aquel que che entre polo ollo»

Ter alguén de ollo

Ter antipatía por alguén. «Nin me fala porque xa hai tempo que me ten de ollo»

Aínda queda/resta moito millo no canastro

Algo que aínda non esta decidido. A situación pode variar e moito.

Xa non chove coma chovía

Cambiou/cambiouche o conto
Unha situacion cambiou radicalmente e a avantaxe que levaban uns, por exemplo nunha partida de mus, esvaeceuse.

A mancheas

A mans cheas

Non se move unha palla!

Usase para indicar que fai moi bo tempo. «Hoxe en Pontevedra non se move unha palla!»

Botarlle moito papo, Ter moito papo

Comportarse/ser unha persoa de forma moi atrevida, moi descarada. Que fai sempre o que lle peta.
Botarlle moita cara ao asunto

Non ter paraxe

Aplicase ás persoas que non paran de moverse.

Pagar a pena

Merecer a pena, valer a pena. «Non paga a pena que vaias, non ha ser interesante»

Petarlle a alguén facer algo

Darlle la gana a alguén de facer algo. «Fágoo porque si, porque me peta»

Botar un foguete

Botar un "polvo".

Vaiche boa! / Érache boa!

A boas horas que o lembras!

Bótao polos pes!

Expresión maleducada coa que se rexeita un prato de comida ofrecido.

Deitarse como as pitas /coas pitas

Deitarse moi cedo.

Comer coma un pisco, Comer como un pito / os pitos

Comer moi pouco, ser alguén de pouca comida

Sacudirlle a polaina a alguén

Darlle unha malleira a alguén

Non rascala / rañala

Non facer nada, non dar un pau a auga
«Bota moitas horas na oficina, pero non a rasca»

A rolos, A rebolos

Rodando polo chan e dando voltas sobre si mesmo.
«Botarse pola herba a rolos»

Recoiro!

Expresión de asombro ou sorpresa!

Volta e dálle!, E dálle!

Expresión que se lle di a quen insiste moito.

Sei con que bois aro

Sei con quen trato.

Saíulle a burra capada / a galiña choca!

As cousas resultaron ao contrario do que agardaba.

Quen tal fixo que tal pague!

Cada quen que se faga cargo das súas responsabilidades.

Faltar un roto para un descosido

Persoa que ten un defecto criticando a outra que ten outro defecto máis lene

Un home e un home e un gato é un bicho

Dise cando alguén fai algunha valentía.
«Vou meterme no mar aínda que sexa inverno.
Tamén se dí coa coletilla, [...] e unha muller un capricho

Estar coma a sardiña pola punta do rabo

Estar fraco

Estar coma unha vara verde

Estar fraco

Ou nas mans ou nos pés has amitar a quen es

un parecese fisicamente ou nos comportamentos á famila da que se procede

Os fillos á beira da casa son coma a cabra na horta

É dicir, que hai confianza excesiva

Ser coma un abelurio

ser inquieto, activo

Ser coma unha andavía

ser inquieto, activo

En terra de lobos, ouvear coma todos

fai o que vexas, segue o que todos fan

A cara de pretender nunca máis a volves ver

A relación de parella ao comezo non será a mesma, tan de conquista e loanza, como de primeiras.

Ovella que bea, bocado que perde

Só protestar non funciona, hai que traballar polo que se quere

Parecer un baile de pandeiretas

nunha reunión, festa, convite... non haber ninguén, ser poucos

Non hai doer coma déeme

só un se dá de conta das cousas cando lle pasan a un

Hai que aforrar das risas prás choras

Cando se ergue e as arañas teñen feitas redes, é tempo de sementar/ de sazón

Tempo de sazón, estar na sazón

Estar no tempo de sementeira, estar no tempo oportuno

Ser un encollido

Ser vergoñoso e non ser espontáneo, botado para adiante.

Vai tratando xa o cuxo que queremos marchar

Pedir que se remate, se apure

O que ten prata, fode e mata

Os que teñen bens, teñen poder

Recuperadas de tempos pasados ou apenas sen uso na actualidade

artisteira/o

aguda/o, intelixente

axaneirarse

excitarse, normalmente aplicado á sexualidade

bandurra/o

candonga/o

dar memorias a alguén

dar lembranzas a alguén

derrotar o río ou derrotar o pozo

baleirar o río ou baleirar o pozo

despreocupar

co valor de incomodar

desquerer

deixar de querer no aspecto afectivo

encontrarse ñápara/o

encontrarse delicada/o de saúde

esculifrarse

arranxarse, asearse

esguilar

escorrer

espichar

morrer

espretuar

asombrar, asustar, sorprender

facer algo nun virapau

facer algo rapidamente

ficar

falecer (sin. expirar (máis formal), falecer, fenecer (lit.), finar(se), morrer. cf. perecer.)

galdaripa/o

lercha/o, persoa de pouca importancia, persoa que provoca o riso

gañar medo

ter medo, coller medo

madrasta e padrasto

non hai moito tempo as únicas documentadas no mesmo individuo eran as formas madrastra e padrastro

mar cordo

mar tranquilo

nomear

antes sempre *nombrar nesa persoa

non ter somencias de alguén

non saber nada de alguén

novez

mocidade

pórse malé

pórse desasosegada/o

rabuda/o

maliciosa/o

remocear

virar nova/o

rezar

ficar no sentido locacional, aparecer nun escrito. No testamento rezaba o nome dos herdeiros

roncha negra

tixola

rotar

perder auga (un recipiente)

ter foros

ter soberbia

xente lixeira

xente sen palabra

Outros pequenos apuntamentos

centolla

Penso que centola é un hipergaleguismo. Tratase dun crustaceo mariño que semella ter moitos ollos, pois os verdadeiros ollos están na punta dun dos seu múltiples cornos. De aí o seu nome «cent-ollos» tansformado logo en centollo / centolla

cairo

Dise das pezas dentais en forma de punta entre as moas e os dentes.«Canino» é termo sinónimo deste, así como cabeiro, canteiro e queiro.

gabar

Louvar, ensalzar, decir ben dalguén.

engabachar

pór guapo, vestise ben, pór coma un pincel.

gabacho

Ir do trinque, ben vestido, coma un pincel, guapo.

arrubir

subir trepando

axuntamento

Xuntanza, acción e efecto de xuntar, xuntanza carnal de home e muller, macho e femia
Nunca se pode tomar por concello ainda que así o poñan nalgúns concellos galegos «Praza do axuntamento»

consonte veu/ consante veu

Segundo veu, tan pronto como veu. Sen esperar a nada
«Consante veu púxose a segalo pan»

dafeito/de afeito/a eito

Sen escoller, todo seguido

Icía

Nome de muller con fonda tradición na Galiza, preto de Ferro (Narón) celébrase a feira de Santa Icía e moitos pobos teñena como patrona.

Aine

Nome de muller, nome de orixe celta, deusa do amor e a fertilidade, figura nun diccionario de nomes galegos editado pola Xunta de Galiza fai anos e ademáis e o nome da miña filla de catro anos (Nota do autor de quen tomo a referencia).

seareiro

Significa cliente habitual dunha tenda ou afeccionado a un equipo. Moita xente usa a palabra siareiro, moi semellante a seareiro, pero incorrecta.

ouca

sin. Olga, Alga

Valente

Valentin

brosa

machada/machado

canouco

Alga de can

bexato, bixato, miñato, lamego, lamote

Especie Buteo buteo, non confundir con Gabián (Accipiter nisus)

axóuxere

(nome) [ES] Cascabel, sonajero (sin: arouxo, cascabel, ruxeruxe.)

acarear

É a forma correcta, non carear
Declaración xudicial de dúas ou máis persoas nun proceso penal, feita en presenza mutua, coa fin de aclarar entre eles as contradicións das súas anteriores declaracións.

celmoso

(adx.) suculento

apuntamento

é a forma correcta, e non apunte.

lagaña

é a forma correcta, e non legaña. sin. carraña, lepa, remela.

xuño e xullo

son as forma correctas, e non xunio e xulio.

xulgar

é a forma correcta, e non xuzgar. sin. axuizar.

xuíz, xulgado

son as formas correctas, e non xuez e xuzgado

xemelgo

é a forma correcta, e non xemelo ou xemeo.